ملانصرالدین (Molla Nsrddin)

حشرات الارض — تبریزده نشر اولونموش  ساتیریک قزئت‌لردن بیری ایدی[۱]    تاریخی   قزئت 1908-جی ایلده، حاجی میرزه آغا بلوری طرفیندن تبریزده نشره باشلامیشدیر[۱]. هفته لیک نشر ائدیلن بو قزئتده رنگلی، یوموریستیک شکیل‌لره ده راست گلمک اولوردو.  آذربایجاندا «آذربایجان»درگیسیندن سونرا «حشرات الارض» ایکینجی ساتیریک مطبوع اورقانی ایدی. قزئتده رسام‌لیق ایشلرینی بهزاد طاهرزاده یئرینه یئتیریردی. اونون کاریکاتورلاری گولوش و مسخره حیسی دوغورور ازیجی و آییلدیجی کاراکتر داشیییردی. بو کاریکاتورالار محمدعلی میرزه دن توتموش ان آشاغی وظیفه‌لی دؤولت مأمورلارینا قدر، هامی‌نین جانینا ولوله سالیردی. بو رسملرین مؤلیفی بهزاد طاهرزاده اؤز خاطیره لرینده یازیردی: بیر گون مشروطه اینقیلابیندان صؤحبت گئدرکن قارداشیم صؤحبت‌آراسی دئدی کی، مرندشهرینده پولیس طرفیندن معلوم اولدو کی، مأمورلار شاهین کاریکاتورونو چکمیش بیر رسامی آختاریرلار. «حشرات الارض»ده چاپ اولونموش بو کاریکاتوردا شاه تیسباغایا بنزه‌دیلمیشدی. اگر اونو منیم چکدیگیمی بیلسیدیلر، شوبهه سیز توتوب اعدام ائدردیلر».  اتک یازی‌لار  Pərvanə Məmmədli. Cənubi Azərbaycan mətbuatı tarixi.Bakı: "Elm", 2009, səh. 43.  (azərb.) ملانصرالدین (Molla Nsrddin)...

AZƏRBAYCAN SATİRİK PUBLİSİSTİKASI: DƏYƏRLƏR VƏ MEYARLAR AZERBAIJANI SATIRICAL PUBLICISM: VALUES AND CRITERIA Səba NAMAZOVA*   ÖZ “Molla  Nəsrəddin”  jualı XX əsrin başlanğıcında, gərgin və təlatümlü proseslərin cərəyan etdiyi dövrdə qələmini sərt bir formada öz əməlləri ilə millətə düşmən olan qüvvələrə qarşı  çevirirdi. Mətbu orqanın səhifələrində təkcə Azərbaycanın deyil, bütövlükdə Qafqazın, Rusiyanın, Yaxın və Orta Şərqin, demək olar ki, bütün sosial-siyasi, ideya-əxlaqi, mənəvi-psixoloji, etno-mədəni hadisə və prosesləri müxtəlif janr və ölçülü poetik və publisistik yazılarda, karikaturalarda obrazlı şəkildə əks etdirilmişdir. Həmin materiallar ideyalılığı, məqsədyönlüyü, obrazlılığı, milli və vətəndaşlıq mövqeyi, ümumiləşdirmə gücü ilə əsl bədii-estetik sənət nümunələridir. Jualın səhifələrində, onun yazı və rəsm materiallarında dövrün nəbzi, zamanın axarı, cəmiyyətdə baş verən ən müxtəlif proseslərin xarakterik xüsusiyyətləri aydın şəkildə duyulmaqda, görünməkdədir. Onun ədəbi mövqeyi realizmin estetik prinsiplərinə əsaslandığı üçün müəllif kollektivinin sənətə baxışları və təsvir üsulları da realizmə əsaslanırdı.  “Molla Nəsrəddin” jualından sonra Bakıda ilk nəşr olunan “Bəhlul”dan (1907) başlamış, “Zənbur”, “Arı”, “Kəlniyət”, “Lək-lək”, “Tuti”, “Məzəli”, “Babayi-Əmir”, “Məşəl” və s. kimi dərgilərədək hər birində satirik formaların inkişafına xüsusi diqqət yetirilmişdir. Onların nəşri ilə qısa zamanda Azərbaycan publisistikası təkcə mövzu baxımından deyil, janr etibarilə də zənginləşmişdir. Qeyd edək ki,  satirik  “Molla Nəsrəddin” jualının mövzu dairəsi, təsvir və təhkiyə üsulları olduqca geniş  idi. Jualda kəskin tənqidi yazılarla yanaşı, ictimai məzmunlu və müxtəlif formaya malik publisistik nümunələr də dərc olunmuşdur. “Molla Nəsrəddin” publisistikada yeni bir üslub, satirik deyim tərzi yaratdı. Açar Sözlər: “Molla Nəsrəddin” Jualı, Satirik Publisistika, Jual, Janr, Məqalə   ABSTRACT During tense and turbulent processes in the early twentieth century the Molla Nasreddin joual tued against forces hostile to the nation. Almost all socio-political, ideological, moral, psychological, ethno-cultural events and processes not only of Azerbaijan, but also the whole Caucasus, Russia, the Middle East were illustrated on its pages in various genres and sizes, in poetic and publicist writings and cartoons. Those materials are examples of genuine artistic and aesthetic art with the ideological, purposeful, figurative, national and civic p ملانصرالدین (Molla Nsrddin)...

عارف نامه شعری از ایرج میرزا در قالب مثنوی بر وزن «مفاعیلن مفاعیلن فعولن» و در ۵۱۵بیت است که معروف‌ترین اثر ایرج میرزا و یکی از مشهورترین منظومه‌های ادبیات فارسی پس از مشروطه به شمار می‌رود. عارف‌نامه در اصل در هجو عارف قزوینی سروده شده‌است ولی شاعر در ضمن آن به بیان مسائل سیاسی و اجتماعی با نگاه انتقادی نیز می‌پردازد. نکوهشحجاب و مخالفت با خانه‌نشینی زنان، انتقاد از سیاست‌مداران و فضای سیاسی کشور و اعتراض به رواج بچه‌بازی از مضامین دیگر این شعر است که با بیانی طنزآمیز و هزلی مطرح شده‌اند.عارف‌نامه به رغم محبوبیت و شهرت خود مورد انتقادات و مخالفت‌های فراوان نیز قرار گرفته چنان‌که شاعر چندین شعر هم در پاسخ به انتقاداتی که از عارف‌نامه می‌شده، سروده‌است. انگیزهٔ برخی مخالفت‌ها دفاع از عارف قزوینی و برخی دیگر دفاع از حجاب و برخی نیز انتقاد از عباراتِ بی‌ادبانه در این شعر بوده‌است. عارف نامهایرج میرزا شنیدم من که عارف جانم آمدرفیق سابق طهرانم آمدشدم خوش وقت و جانی تازه کردمنشاط و وجد بی اندازه کردمبه نوکرها سپردم تا بدانندکه گر عارف رسد از در نرانندنگویند این جناب مولوی کیستفلانی با چنین شخص آشنا نیستنهادم در اطاقش تخت خوابیچراغی، حوله ای، صابونی، آبیعرق هایی که با دقت کشیدمبه دست خود درون گنجه چیدممهیا کردمش قرطاس و خامهبرای رفتن حمام جامهفراوان جوجه و تیهو خریدمدو تایی احتیاطا سر بریدمنشستم منتظر کز در درآیدز دیدارش مرا شادمان نمایدنمیدانستم ای نامرد کونیکه منزل میکنی در باغ خونینمی جویی نشان دوستانتنمی خواهی که کس جوید نشانتو گر گاهی به شهر آیی ز منزلنبینم جایِ پایت نیز در گِلبری با خود نشان جای پا راکنی تقلید مرغان هوا رابرو عارف که واقع حرف مفتیمگر بختی که روی از من نهفتیمگر یاد آمد از سی سال پیشتکه بر عارض نبود آثار ریشتمگر از منزل خود قهر کردیکه منزل در کنار شهر کردیمگر در باغ یک منظور دارینشان نرگس مخمور داریمگر نسرین تنی داری در آغوشکه کردی صحبت ما را فراموشمگر با سر و قدان آرمیدیکه پیوند از تهیدستان بریدیچرا در پرده میگویم سخن راچرا بر زنده میپوشم کفن رابگویم پاک و صاف و پوست کندهکه علت چیست که میترسی ز بندهترا من میشناسم بهتر از خویشترا من آوریدستم به این ریشخبر دارم از اعماق خیالتبه من یک ذره مخفی نیست حالتتو از کون های گرد لاله زارییکی را این سفر همراه داریکنار رستوران قلا نمودیز کون کن های تهران در ربودیچو آن گربه که دنبه از سر شامهمی ور دارد و ورمالد از بامکنون ترسی که گر سوی من آییکنی با من چو سابق آشناییمنت آن دنبه از دندان بگیرمخیالت غیر از اینه بمیرم؟تو میخواهی بگویی دیر جوشیبه من هم هیزم تر میفروشیتو ما را بسکه صاف و ساده دانیفلان کون را برادرزاده خوانیچرا هر جا که یک بی ریش باشدتو را فی الفور قوم و خویش باشدچرا در روی یک خویش تو مو نیستچرا هر کس که خویش توست کونیستبرو عارف که اینجا خبط کردیمر این اندیشه را بی ربط کردیبرو عارف که ایرج پاک ملانصرالدین (Molla Nsrddin)...

مطبوعات طنز و فكاهي در ايران، طنز معادل واژة انگليسي "Satire" است كه در ادبيات فارسي به كار برده مي‌شود، و منظور روش ويژه‌اي در نويسندگي است كه معايب و مفاسد جامعه را به صورتي زشت‌تر از آنچه هست نمايش مي‌دهد و اغلب غيرمستقيم و به تعريض عيوب كسي يا كاري را بازگو مي‌كند.1 با آغاز قرن بيستم همچنان‌كه كشور به سوي بحران و ناآرامي پيش مي‌رفت و دگرگوني در متغيرهاي سياسي، اجتماعي و فرهنگي مشاهده مي‌شد، مطبوعات نيز به مرور رشد و تكوين مي‌يافت. تحت تأثير همين فرآيند باروري مطبوعات در اشكال مختلف، گونه‌هايي از ادبيات نيز شكل مي‌گرفت. پيدايش طنزنويسي در مطبوعات ايران نيز محصول همين دگرديسي فكري و ادبي كه سعي داشت با بيان شوخ و به سخريه گرفتن مسائل، انديشة خود را از وضع موجود بازگويد. البته بسياري از محققان روي‌آوري مطبوعات ايراني به طنز اجتماعي ـ سياسي را ناشي دو عامل مي‌دانند: 1) رواج نشرياتي از اين دست در كشورهاي همجوار ما 2) تابع جو سياسي زمانه ـ يا به تعبيري آن را عنصري تابع و وارداتي ـ مي‌دانند. به هر ترتيب به لحاظ زمان‌بندي مطبوعات طنز در سه مقطع زماني قرار مي‌گيرند. سال‌هاي پيش از انقلاب مشروطه شيوة طنز كلاسيك را مي‌توان تحت عنوان «هجو» در متون قديم بيابيم. اما تاريخچة «طنز نوين» تقريباً همزمان با ورود مطبوعات و بخصوص مطبوعات فكاهي و طنز در ايران مي‌باشد. البته توضيح اين نكته حائز اهميت است كه حضور طنز و كاريكاتور در برخي از روزنامه‌ها همزمان و همراه است، اما حضور اولية انتقاد آميخته با شوخي و طنز را مي‌توان در نشرياتي چون «شاهسون» (اسلامبول، 1306ق / 1888م) به مديريت حاجي عبدالرحيم طالبوف؛ «طلوع» (بوشهر، 1318ق / 1900م) به مديريت عبدالحميدخان متين‌السلطنه؛ «ادب» در (مشهد 1318ق / 1900م و تهران 1321ق / 1903م). به مديريت اديب‌الممالك؛ «شب‌نامه» (1306ـ1324ق / 1888ـ1906م) مشاهده كرد.2 البته صدرهاشمي به نقل از براون معتقد است كه روزنامة مصور و كميك «طلوع» اولين روزنامة طنز و كاريكاتوري ايران به مديري و مؤسسي (عبدالحميدخان متين‌السلطنه) در شهر بوشهر با چاپ سنگي طبع در 1318ق. منتشر شده است.3 با اين حال طنز به عنوان عنصري نوين  و جدي بعدها در مطبوعات جاي گشود. از انقلاب مشروطه تا روي كار آمدن رضاشاه مطبوعات طنز اين دوره فرآيندي صعودي مي‌يابد، و حتي در برخي روزنامه‌هايي كه جدي هستند ستون طنز ملاحظه مي‌شود. با اين حال مي‌توان اذعان داشت كه روزنامة «ملانصرالدين» (1324ـ1340ق / 1906ـ1921م)، با قطع cm24×32، در 8 صفحه به زبان تركي‌ ـ فارسي در تفليس منتشر مي‌گشت، اسلوب اولية طنز نوشتاري را در كنار كاريكاتورها براي ايرانيان ارائه مي‌كند. اين سبك كه با نوشته‌هاي جليل محمدقلي‌زاده،  شعرهاي علي‌اكبر صابر، در كنار كاريكاتورهاي دو نقاش آلماني در اين روزنامه منتشر مي‌شوند. اين روزنامه نه تنها به مطالب و مسائل سياسي منطقه‌اي محدود نبود، بلكه جريانات مهم دنيا در اوايل قرن 20 را با تيزبين ملانصرالدین (Molla Nsrddin)...

  Lətifələr necə yaranır? Satira və yumor elementləri ilə yoğrulmuş dolğun məzmunlu regional lətifələr xalq içərisində geniş yayılmış şifahi söz sənəti öəkləridirƏksər xalqlarda muxtəlif tipli lətifələr folklorun mustəqil janrı kimi əsrlər boyu həmişə soyləyici-dinləyici nəslinin yaşam gundəminə cevrilib. Ayrı-ayrı tarixi mərhələlərdəki hakim təbəqənin, o sıradan ictimai-siyasi quruluşdakı noqsan və catışmazlıqların xalq satira və yumoru vasitəsilə söylənilməsi daim diqqət mərkəzində dayanan məsələlərdən olub. Cunki həm "dağıdıcı", həm də "yaradıcı" başlanğıcı oz daxilində qovuşduran guluş mədəniyyəti mustəsna olaraq lətifələrdə, o sıradan regional gulməcələrdə daha cox məna yükü və tutumu kəsb edib. Xalq gülüşünün əsas elementlərini oz yaradıcılıqlarında qoruyan lətifə söyləyici-ifaçılarının (həmçinin daşıyıcılarının) əksəriyyəti zəmanəsinin tanınmış simaları kimi həm öz dövrlərində, həm də sonrakı yüzilliklərdə lətifə personajları, gülməcə-bəzəmə qəhrəmanları kimi xalq içərisində böyük nüfuz sahibi olublar. Xəlifə Harun-ər Rəşid və nədimi Əbu Nüvas ilə Bəhlul Danəndə, Sultan Mahmud Qəznəvi ilə nədimi Təlxək, Əmir Teymur ilə Molla (Xoca, Xacə) Nəsrəddin, Moğol hökmdarı ilə bir çox hind racaları (hökmdarları) və Birbalın qarşılıqlı təmas və münasibətlərindən doğan lətifələrdə yaşadıqları tarixi mərhələnin nəbzi ilə döyünən onlarla öəklər yaranıb. Onlarla siyasi məzmunlu lətifələr aktuallığını qoruyub saxlayıb. Aktuallıq toplanılıb nəşr olunmuş regional lətifə mətnlərinin daxili tələblərində də qorunub. Bu daxili tələblərin başlıca əlamətləri onda özünü göstərib bəraət qazanır ki, formalaşmış və qələmə alınmış mətnlər daha geniş dinləyici auditoriyasını əhatə etmiş olsun. Bu qəbil regional səciyyəli lətifələr külli miqdardadır və onlar demək olar ki, Azərbaycan ərazisinin əksər bölgələrini əhatə edir. Satira və yumor elementləri ilə yoğrulmuş dolğun məzmunlu regional lətifələr xalq içərisində geniş yayılıb özünə əbədilik qazanmış şifahi söz sənəti öəkləridir. Bu tələb və əlamətlərdən uzaq qalan lətifələr uzunömürlü olmayıb tez bir zamanda unudulub gundəmdən cıxıb. Daha cox "lətifə" anlamı ilə tanınan satirik söz sənəti öəkləri folklorun aparıcı janrı kimi Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində geniş yayılıb və xalq tərəfindən seçilmiş bəzəmə, gülməcə, məzəm, dodaqqaçdı, ağız icadları, baməzə, məzəli ixtilətlər və s. kimi istilahlarla da yaranıb yaşayıblar. Bu ənənəvi yaradıcılıq prosesi bu gün də yaranmaqda, yayılmaqda və yaşamaqdadır. Xalq lətifələri ملانصرالدین (Molla Nsrddin)...

Dörd divar   Bir dəlinin qeydləri  İlqar Fəhmi      "Tək" Orxan Fikrətoğluna İlahi, axı niyə burda bircə dənə də siçovul yoxdu. Niyə? Olabilməz… Bir ay, üç ay, beş ay… Mümkün deyil. Niyə yoxdu?  Axıömrü boyu görmüşük ki, nəm, rütubətli zirzəmidə, zindanda, məhbəsdə siçovullar  dolaşıb, məhbusların yeganə həmdəmi buquyruqlu heyvanlar olub; zindana dəlmə-deşikdən sərbəst girib-çıxan siçovullara məhbuslar həmişə həsrətlə baxıblar,  onların azadlığına qibtə ediblər, hətta özləri də siçovul olmaq istəyiblər;onlarla dostlaşıblar, yediklərinin qırıntılarından onlarçün atıblar, hətta bəlkə ürəklərinin dərinliklərində arzulayıblar ki, bu siçovullaronların halına acıyar, zindana girib-çıxdıqları deşikləri bir az böyükeləyər, tunelə çevirər və günlərin bir günü səhər tezdən monitorunekranından kameraya baxan nəzarətçilər görər ki, kamera dörd divararasında  polad çarpayıdan, beton döşəməyə bərkidilmiş dəmir stol-stuldan və unitazdan başqa heç nəyi göstərmir; cəld mühafizəçiləriotağa göndərər, başılovlu halda kameraya girən silahlı mühafizəçilər də beton döşəmədəki yemək qırıntılarını gəmirən bir-iki siçovuldanbaşqa heç nə görməzlər… Bəs məhbus hanı? Bu lənətə gəlmişterrorçu hara yoxa çıxıb… Axı divarın dibində də ancaq siçovulunsığışa biləcəyi deşikdən başqa heç nə yoxdu…Niyə? Çünki məhbus çıxandan sonra siçovullar tuneli tez bağlayıblar ki, terrorçuyaqaçmağa kömək elədiklərinə görə həbs edilməsinlər, məhkəmə qarşısında dayanmasınlar, elektrik stoluna oturmasınlar. Siçovullarağıllıdırlar axı… Ufff… Bəs hanı mənim siçovullarım, niyə köməyə gəlmirlər…. Odur, divarın aşağısında da, stolun-stulun dəmir ayaqlarında da cızıqlar var, siçovul dişlərinin izlərinə oxşayır, deməli nə vaxtsa burda da olublar, kamerada gəzişiblər, dişlərini sınağa çəkiblər, hələ bəlkə məndən əvvəlki məhbusa qaçmağakömək eləyiblər, azadlığa çıxardıblar... Quantanamadan bu vaxtacan heç kim qaça bilməyib axı,bunu hamı bilir… Amma yalandı, siçovullar mütləq kimisə qaçırdıblar, sadəcə həbsxana rəhbərliyi bu məsələni yəqin ki, səsə salmayıb, ört-basdır eləyib ki, heç kim bilməsin, yoxsa bütün dünyabaşa düşər ki, Quantanama məhbusları siçovulların gözündə dahadəyərlidir, nəinki amerikalıların; siçovullar bu bədbəxt, məzlum insanları daha yaxşı başa düşür, nəinki amerikalılar; siçovullar sudabatan adamı da köməksiz qoymur, nəinki amerikalılar; dünyanı daəslində siçovular  idarə edir, nəinki amerikalılar… Bəs hardadıbunlar. Bəlkə bu neçə ayı məni gizlincə müşahidə edirlər, betondivarların dibindəki balac ملانصرالدین (Molla Nsrddin)...